بوئینگ ئی-۳ سنتری

نویسنده : یاسین سپهری نیا 

هواپیمای آواکس ایی-3 سنتری، چشمان همیشه بیدار آسمان

اگر بتوانید صد ها کیلومتر دورتر از میدان نبرد را ببینید، حرکات دشمن را قبل از آنکه حتی خودشان بدانند پیشبینی کنید، هر تهدیدی را قبل از وقوع پیشبینی کنید و مثل یک مغز مرکزی کل جنگ را هدایت کنید، دارای چه قدرتی هستید؟ آیا تا به حال فکر کرده اید که چه چیزی باعث میشود یک ارتش، همیشه یک قدم جلوتر از از رقیبانش باشد؟ در آسمان جهان، یک هواپیما وجود دارد که نه برای حمله ساخته شده و نه برای دفاع مستقیم؛ اما تأثیرش در نتیجه هر درگیری، از بسیاری از جنگنده ها و بمب افکن ها هم بیشتر است.

این هواپیما، همان هواپیمای آواکس E-3 Sentry است؛ پرنده ای که به آن لقب « چشم های همیشه بیدار آسمان » را داده اند. اما چه رازی پشت این بشقاب گردان غول پیکر قرار دارد؟ چگونه میتواند آسمان یک قاره را زیر نظر داشته باشد؟ و اصلا چرا وجودش آنقدر حیاتی است که بدون آن، بسیاری از عملیات های مدرن امکان پذیر نیستند؟

هواپیما های آواکس چیستند و کارایی شان چیست؟

قبل از اینکه به خود هواپیما بپردازیم، باید بدانیم که هواپیما های آواکس چیستند و کارایی شان در طی عملیات چیست؟

هواپیما های آواکس، Airborne Early Warning And Control (AEW&C) که در فارسی به آنها سامانه کنترل و هشدار زودهنگام هوابرد گفته میشود ، در اصل چشمان هوایی یک نیروی نظامی هستند. هواپیما هایی که به جای درگیری مستقیم، نقش دیده بان و مغز اطلاعاتی آسمان را بازی میکنند. مأموریت اصلی آنها تبدیل کردن آسمان از یک فضای ناشناخته به یک صحنه شفاف و قابل کنترل است. وظیفه آنها شناسایی، ردیابی و مدیریت تهدیدات هوایی و زمینی از فاصله های بسیار دور است به طوری که هم در نقش های هوایی و هم در نقش های هجومی از آنها استفاده میشود؛ کاری که با رادار های قدرتمند و سامانه های ارتباطی پیشرفته انجام میشود. همچنین این هواپیما ها به عنوان یک ایستگاه رادار نیرومند و متحرک برای انجام عملیات فرماندهی و کنترل و مدیریت جنگ طراحی شده‌ است. سامانه‌ های آواکس می‌توانند وظیفه‌ای مشابه مراقبت پرواز در شرایط جنگی ایفا کرده و با هواپیماهای خودی ارتباط برقرار کنند، محدوده شناسایی آن‌ها را افزایش دهند و آن‌ها را از دید دشمن مخفی کنند چرا که هواپیماهای خودی قادر هستند از سامانه رادار آواکس استفاده کرده و نیازی به استفاده از سامانه رادار خود ندارد. در زبان انگلیسی، AWACS (Airborne Warning and Control System) اختصاصاً به سامانه مورد استفاده در هواپیمای بوئینگ ئی-۳ سنتری و همچنین بوئینگ ئی-۷۶۷ متعلق به ژاپن اشاره دارد و AEW&C به تمام هواپیماهای هشدار سریع و فرماندهی هوایی اشاره دارد اما به‌طور کلی از واژهٔ آواکس برای اشاره به تمامی این هواگردها استفاده نیز می‌شود.

هواپیمای آواکس بوئینگ ایی 3 سنتری ( Boeing E-3 Sentry ) :

  بوئینگ E-3 Sentry ( معروف به AWACS ) یک هواپیمای هشدار زودهنگام و کنترل هوابردAEW&C )  ( است که بر پایهٔ هواپیمای غیرنظامی بوئینگ 707 ساخته شده و با یک رادوم گردان («Rotodome») بزرگ روی بدنه، نقش «چشم و مغز» صحنهٔ هوایی را ایفا می‌کند. شناسایی، ردیابی و هدایت تاکتیکی واحدهای خودی و مدیریت فضای نبرد  از وظایف این هواپیما میباشد.

تاریخچه و پیدایش ایی 3 سنتری :  

دههٔ ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ دوره‌ ای بود که هواپیماهای جنگنده و بمب‌افکن با سرعتی باور نکردنی پیشرفت می‌کردند. موشک‌های دوربرد، تهدیدهای ارتفاع پایین، و سرعت‌های مافوق صوت باعث شد یک مشکل حیاتی به وجود بیاید. به طوری که رادار های زمینی دیگر کافی نبودند. رادارهای روی زمین نمی‌توانستند اهداف ارتفاع پایین را به‌ خوبی ببینند؛ انحنای زمین، دید را محدود می‌کرد و تهدیدات جدید می‌توانستند «پنهانی» به مرزهای یک کشور نزدیک شوند.

نیروی هوایی آمریکا به سیستمی نیاز داشت که از بالا و بدون محدودیت دید، آسمان را پایش کند.

شروع پروژه آواکس آمریکا

در اواخر دههٔ 1960 و اوایل 1970، وزارت دفاع ایالات متحده برنامه‌ای را آغاز کرد به نام:

AWACS – Airborne Warning And Control System

هدف این بود که یک هواپیمای بزرگ با توانایی:

• پرواز طولانی‌مدت
• حمل تجهیزات سنگین
• داشتن رادار ۳۶۰ درجه
• قدرت پردازش اطلاعات وسیع
• و هدایت عملیاتی جنگنده‌ها

طراحی شود.

برای این پروژه چندین شرکت دعوت شدند، اما در نهایت بوئینگ با ارائه طرحی مبتنی بر هواپیمای مسافربری بوئینگ 707 برنده شد.

بوئینگ با همکاری شرکت‌های راداری مانند Westinghouse، اولین نمونهٔ آواکس را ساخت. این هواپیما، اولین پرواز خود را در سال 1972 میلادی انجام داد. سپس، آزمایش های گسترده ای بر روی این هواپیما تا سال 1976 انجام شد و در نهایت، اولین هواپیمای ایی 3 سنتری به طور رسمی وارد خدمت نیروی هوایی ایالات متحده آمریکا شد.

چرا E-3 سریع جهانی شد؟

پس از ورود به خدمت، توانایی غیرقابل ‌رقیب این هواپیما باعث شد کشورهای دیگر نیز آن را انتخاب کنند. کشور هایی از قبیل فرانسه، عربستان سعودی، بریتانیا ( که بعدا بازنشسته کرد ) و ناتو با ناوگان چند ملیتی. تا پیش از دههٔ ۱۹۹۰، هیچ هواپیمای دیگری در جهان، با کیفیت، برد، یا قابلیت‌های E-3 رقابت نمی‌کرد.

نقش E-3 در پایان جنگ سرد

در دههٔ ۱۹۸۰، تهدید بمب‌افکن‌های شوروی و پروازهای ارتفاع پایین، اهمیت آواکس‌ها را چند برابر کرد. E-3، نقشی حیاتی در رهگیری ‌های هوایی روزمره و مراقبت از حریم هوایی اروپا و آمریکا داشت.

طراحی و ساختار بدنه

بوئینگ E-3 Sentry ، با دیسک چرخان غول‌آسایش که بالای بدنه قرار دارد، به طور ویژه برای مشاهده و کنترل میدان نبرد طراحی شده است. بدنهٔ این هواپیما بر اساس هواپیمای مسافربری بوئینگ 707 ساخته شده و همین باعث شده که فضای کافی برای نصب تجهیزات سنگین و بزرگ فراهم شود. طول بدنه حدود ۴۶ متر، فاصله بال‌ها حدود ۴۴ متر و ارتفاع بدنه نزدیک به ۱۲ متر است.

موتورهای آن از نوع CFM56 هستند که نسبت به نسخه‌های قدیمی‌تر ( موتور پرت اند ویتنی TF33-PW-100A (، مصرف سوخت کمتری دارند و امکان پرواز طولانی و پایدار در ارتفاع بالا را فراهم می‌کنند. این بدنه بزرگ و مستحکم اجازه می‌دهد تا E-3 بتواند ساعات طولانی در آسمان بماند و یک منطقه وسیع را پوشش دهد. شکل ظاهری و قرارگیری دیسک چرخان بالای بدنه باعث شده دید ۳۶۰ درجه بدون نقطه کور فراهم شود، چیزی که در هیچ هواپیمای جنگنده یا رهگیر معمولی وجود ندارد.

 کابین و سامانه‌های اطلاعاتی

داخل هواپیما خبری از صندلی‌های مسافری نیست؛ به جای آن، ایستگاه‌های مأموریتی برای ۱۲ تا ۲۰ اپراتور وجود دارد. این اپراتورها با کمک سیستم‌های کامپیوتری پیشرفته، داده‌های راداری و اطلاعاتی را پردازش می‌کنند و تصویر لحظه‌ای و دقیق از میدان نبرد ایجاد می‌کنند. این تصویر به جنگنده‌ها، ناوها و پایگاه‌های زمینی منتقل می‌شود و هماهنگی کامل نیروهای خودی را ممکن می‌کند.

سامانه‌های راداری و الکترونیکی

قلب تپندهٔ E-3 ، رادار قدرتمند AN/APY-1 و نسخه پیشرفته‌ تر آن، AN/APY-2 است. این رادار با پوشش ۳۶۰ درجه و برد صدها کیلومتر، می‌تواند همزمان صدها هدف هوایی، زمینی و دریایی را شناسایی و ردیابی کند.

توانایی‌های کلیدی این رادار شامل موارد زیر است:

• شناسایی هواپیماهای ارتفاع‌ پایین که پشت پستی ‌و بلندی‌ها پنهان می‌شوند
• ردیابی پرنده‌های کوچک و پهپادهای تهاجمی
• کشف هواپیماهای با سطح مقطع راداری کم
• شناسایی شناورها یا تحولات مهم در سطح دریا

سامانه‌های IFF نیز هویت اهداف را مشخص می‌کنند؛ یعنی تعیین اینکه یک هواپیما «دوست» است یا «دشمن». علاوه بر آن، سیستم‌های ELINT و ESM امواج راداری و الکترونیکی دشمن را شناسایی کرده و نوع تهدید را مشخص می‌کنند.

یکی از نقاط قوت بزرگ E-3 ، ابعاد ارتباطی آن است. لینک‌های ارتباطی مانند Link 16  و ارتباطات ماهواره‌ای کمک می‌کنند تا اطلاعات راداری به‌ صورت لحظه‌ای به جنگنده‌ها، ناوها و مراکز زمینی ارسال شود. این یعنی E-3 نه ‌تنها مشاهده می‌کند، بلکه شبکه می‌سازد؛ شبکه‌ای که کل عملیات را هماهنگ نگه می‌دارد.

نقش‌های عملیاتی و تاکتیکی (با مثال‌های واقعی)

در عملیات واقعی، E-3 نقش حیاتی داشته است. در جنگ خلیج فارس، این هواپیما با مدیریت بیش از دو هزار پرواز در روز، مسیرهای حمله را تعیین کرد و مانع از برخورد جنگنده‌های خودی شد. در افغانستان، رادارهای آن توانستند تحرکات دشمن را در کوهستان‌های دشوار شناسایی کنند. در عراق، هدایت بمب‌افکن‌ها و جنگنده‌ها بدون E-3 تقریباً غیرممکن بود. حتی در مأموریت‌ های ضد تروریستی و عملیات صلح، حضور E-3 تضمین‌کننده هماهنگی و امنیت پروازها بوده است.

به زبان ساده، این هواپیما چشم و مغز میدان نبرد است و بدون آن بسیاری از عملیات‌ها ناموفق می‌ماند.

نسخه‌ها و ارتقاها

 E-3 Sentry از ابتدا تاکنون چند نسخه مختلف داشته است:

نسخه‌های اولیه: Block 30  و 35 که سیستم‌های پایه راداری و ارتباطی داشتند.

نسخه‌های مدرن:  Block 40 و 45  با رادار بهتر، پردازش سریع‌تر و امکان ارتباط با شبکه‌های اطلاعاتی چند کشور.

نسخه‌های بین‌المللي:

• فرانسه E-3F
• عربستان E-3S
• ناتو E-3A

نسخه‌های جدیدتر توانستند با تهدیدات هوایی مدرن مقابله کنند و عملیات های پیچیده را مدیریت کنند. پس از E-3، هواپیماهایی مانند Boeing E-7 Wedgetail و نسخه‌های پیشرفته دیگر، سعی در تکمیل وظایف مشابه داشتند، اما هیچکدام هنوز نتوانسته‌اند تجربه عملیاتی نیم قرن E-3 را پشت سر بگذارند.

اپراتورها و ناوگان‌های جهانی

بزرگ ‌ترین ناوگان E-3 متعلق به نیروی هوایی آمریکا با حدود ۳۷ فروند است، ناتو با ۱۷ فروند، عربستان با ۵ فروند و فرانسه با ۴ فروند نیز این هواپیما را در اختیار دارند. بریتانیا با نسخه E-3D سابقه درخشان داشت، اما این ناوگان در ۲۰۲۱ بازنشسته شد. این پراکندگی، پوشش مناطق وسیع و هماهنگی عملیات بین‌المللی را تضمین می‌کند.

نقاط قوت و محدودیت‌ها

نقاط قوت E-3 شامل دید وسیع، مدیریت میدان نبرد و قابلیت ارتقا و تجربه عملیاتی طولانی است. محدودیت‌های آن شامل سن بالا، مصرف سوخت نسبتاً زیاد، سرعت و مانور محدود و آسیب‌پذیری در برابر حملات مستقیم می‌شوند، اما با ارتقاهای مستمر و حفاظت مناسب، این مشکلات قابل مدیریت هستند.

جمع‌بندی و آینده  E-3 Sentry

 E-3 Sentry همچنان چشم و مغز آسمان است. حتی با نسل جدید هواپیماها و پهپادها، ستون اصلی توان اطلاعاتی و فرماندهی هوایی باقی می‌ماند. هر جا که E-3 پرواز کند، آن منطقه تحت نظارت دقیق‌ترین چشم نیروی هوایی جهان است و همواره برتری هوایی را برای نیروهای خودی تضمین می‌کند.