سقوط انتقامی یا اشتباه نظامی؟ (بررسی سانحه بوئینگ ایر اف ایندیا)

نویسنده : ماهان گلستان 

سقوط انتقامی یا اشتباه نظامی؟

در نیمه‌شب ۲۲ تا صبح ۲۳ ژوئن ۱۹۸۵، هواپیمای بوئینگ ۷۴۷–۲۳۷B شرکت ایراف‌ایندیا به‌نام «کانی‌شکا» (Kanishka)، در مسیر از مونترآل (فرودگاه میرابل) به لندن و سپس به دهلی نو پرواز می‌کرد. این پرواز در ساعت‌های نخست روز ۲۳ ژوئن در ارتفاع کروز خود از رادار ناپدید شد و لحظاتی بعد بقایای آن در عمق اقیانوس اطلس، نزدیک سواحل ایرلند کشف شد. در این حادثه همهٔ ۳۲۹ نفر روی هواپیما — شامل ۳۰۷ مسافر و ۲۲ خدمه — جان باختند؛ اکثریت قربانیان شهروندان کانادا یا مقیمان کانادایی-هندی بودند. این حمله تا پیش از ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱، بدترین حملهٔ تروریستی هوایی دنیا و بزرگ‌ترین تراژدی تروریستی در تاریخ کانادا محسوب می‌شد.

چه اتفاق فنی افتاد؟

بررسی‌های فنی و کالبدشکافی بقایا نشان داد که انفجاری قوی در داخل بخش بار یا بدنهٔ هواپیما رخ داده که منجر به شکست ساختاری ناگهانی و فروپاشی در پرواز شد. هواپیما در ارتفاع حدود FL310 (حدود 31,000 پا) و در حدود ساعت 07:14–07:15 به وقت گرینویچ از رادار محو شد. آثاری از مواد منفجره و تکهٔ یک چمدان منفجرشده پیدا شد که نشان می‌داد بمبی داخل بار نمایشی چیده شده و منفجر شده است.

طرح و مجریان: چه کسانی پشت این حمله بودند؟

تحقیقات بین‌المللی، شواهد و زنجیرهٔ تکه‌های بمب را دنبال کردند و در نهایت مشخص شد که دو بمب مرتبط با هم ساخته شده بودند: یکی که در داخل هواپیما در اقیانوس منفجر شد (Flight 182) و دیگری که برای اتصال در ناری‌تا (فرودگاه توکیو) در نظر گرفته شده بود و به‌طور تصادفی در جریان انتقال در ناری‌تا منفجر شد و دو کارگر بار در آن‌جا کشته شدند. بررسی‌ها و پرونده‌های قضایی کانادا، بریتانیا و ژاپن، نقش اعضای یک گروه جدایی‌طلب سیک به‌نام بابار خالصا (Babbar Khalsa) و افراد مرتبط با آن را برجسته کردند. تنها فردی که در ارتباط با ساخت بمب محکوم شد، ایندرجیت سینگ ریات (Inderjit Singh Reyat) بود؛ او در سال‌های بعد به خاطر ساخت بمب‌ها و اظهارات دروغین محکوم شد و به زندان رفت. با این حال بسیاری از متهمان اصلی یا از اتهام تبرئه شدند یا محاکمه‌ای که به محکومیت منجر شود، رخ نداد؛ این موضوع مناقشات طولانی‌مدتی را در کانادا و بین دولت‌ها به‌وجود آورد.

ریشه‌ها و انگیزه‌ها

زمینهٔ سیاسی-اجتماعی این حمله به تنش‌های پس از عملیات ارتش هند در سال ۱۹۸۴ (حمله به معبد طلایی در امرتسر برای بیرون راندن مسلحین سیک) برمی‌گردد. بخش‌هایی از دیاسپورای سیک در کانادا و بریتانیا نسبت به اقدامات هند خشمی عمیق داشتند؛ این خشونت سیاسی و تندروی در میان عده‌ای به ایدئولوژی جدایی‌طلبانهٔ خالصی‌خواه (Khalistan) منتهی شد که هدفش جدایی منطقه‌ای برای سیک‌ها بود. تحقیقات نشان داد که شبکه‌ای از فعالان، امکانات و تامین‌کنندگان قطعات منفجره در بریتانیا و کانادا برای ساخت بمبها به‌کار گرفته شده بود.

روند تحقیق و محاکمات — ناکامی‌ها و انتقادات

رسیدگی قضایی و تحقیق پلیسی در کانادا به‌دلیل گستردگی بین‌المللی پرونده و اشتباهات اطلاعاتی و عملیاتی بسیار طولانی و پرهزینه شد. تنها محکومیت مهم در پرونده مربوط به ریات بود؛ دو متهم برجستهٔ دیگر، ریوپدامان سینگ مالیک (Ripudaman Singh Malik) و اعجیب سینگ باگری (Ajaib Singh Bagri)، پس از محاکمه طویل در سال ۲۰۰۵ تبرئه شدند. ناکامی در ردیابی و مجازات تمام عاملان، انتقادات شدیدی را نسبت به سرویس‌های اطلاعاتی و پلیس کانادا و همکاری بین‌المللی برانگیخت. در نهایت، یک تحقیق قضایی عمومی و جداگانه (Inquiry) به ریاست قاضی جان سی. میجور (John C. Major) تشکیل شد تا قصورهای سازمانی و خطاها را بررسی کند؛ گزارش این تحقیق و اعتذار رسمی دولت کانادا به خانواده‌های قربانیان، گامی برای پاسخگویی بود اما انتقادات و احساسات رنج هنوز باقی است.

ابعاد انسانی: آمار و اثرات اجتماعی

از میان ۳۲۹ کشته‌شده، ۲۶۸ نفر شهروند کانادا یا مقیم کانادا گزارش شده‌اند — بسیاری از قربانیان اعضای خانواده‌ها یا کودکانی بودند که زندگی‌شان نابود شد. این حادثه باعث به وجود آمدن خسارت عاطفی عمیق در جامعهٔ کانادایی-هندی، فشار بر روی سیاستگذاران برای بازنگری در سیاست‌های امنیتی و تغییراتی در روش‌های کنترل بارهای منتقل‌شده گردید. بسیاری از خانواده‌ها از نحوهٔ برخورد مقامات، کندی تحقیقات و نبود عدالت کامل شکایت داشتند؛ این نارضایتی تا دهه‌ها ادامه یافت.

پیامدها برای امنیت هوایی و سیاست

حملهٔ به پرواز ۱۸۲ موجب بازنگری در رویه‌های امنیتی فرودگاهی بین‌المللی شد: شیوه‌های بررسی بار ثبت‌شده، هماهنگی اطلاعاتی بین خطوط هوایی و دولت‌ها، و توانمندسازی سازمان‌های اطلاعاتی برای جلوگیری از تهدیدات فرامرزی از جمله حوزه‌هایی بود که مورد بازبینی قرار گرفتند. در سطح دیپلماتیک نیز، پرونده روابط بین کانادا و هند را پیچیده‌تر کرد و تا سال‌ها مسائل حقوقی و سیاسی پیرامون آن مطرح باقی ماند.

نتیجه‌گیری کوتاه :

پرواز ایراف‌ایندیا ۱۸۲ تنها یک حادثهٔ هواپیمایی نبود؛ نمونه‌ای از شکست‌های متوالی اطلاعاتی، پیامدهای خشونت سیاسی فرامرزی و سوگ عمیق خانواده‌ها بود. پیام اصلی این تراژدی این است که تهدیدات پیچیدهٔ امروز نیازمند همکاری بین‌المللی دقیق، احترام به حقوق قربانیان و دقت عملیاتی در اقدامات اطلاعاتی و قضایی است. حتی چهار دهه پس از آن، سؤالات باز و خواست عدالت هنوز پابرجاست — قصه‌ای که به‌عنوان درس و هشدار برای آینده باید حفظ و بررسی شود.