چرا خلبان ها در شرایط مختلف تصمیم های مختلفی میگیرند ؟

نویسنده : محمد هوشیار 

چرا خلبان ها در شرایط مختلف تصمیم های مختلفی میگیرند ؟

این پرسش از مهم‌ترین موضوعات در روان‌شناسی هوانوردی و ایمنی پرواز است. گاهی مشاهده می‌شود که دو خلبان در موقعیتی تقریباً مشابه، تصمیم‌هایی می‌گیرند که کاملاً متفاوت‌اند؛ یکی تصمیم به بازگشت می‌گیرد و دیگری پرواز را ادامه می‌دهد.

برای پاسخ به این پرسش باید دو عامل مهم را در نظر گرفت:

1. تأثیر احساسات، شخصیت و عوامل روانی خلبانان

2. نقش قوانین و مقررات هوانوردی در کشورهای مختلف

در ادامه، هر دو عامل را با جزئیات و مثال‌های واقعی بررسی می‌کنیم.

۱. نقش احساسات، شخصیت و عوامل روانی در تصمیم‌گیری خلبان

خلبان در موقعیت‌های بحرانی باید در چند ثانیه تصمیم بگیرد. این تصمیم‌ها فقط بر پایه منطق و داده نیستند، بلکه احساسات، تجربه، ویژگی‌های شخصیتی و حتی وضعیت روانی لحظه‌ای نیز در آن‌ها نقش دارند.

الف) فشار زمان و استرس

وقتی سیستم هواپیما دچار مشکل می‌شود یا شرایط آب‌و‌هوایی ناگهان تغییر می‌کند، خلبان تحت فشار زمانی قرار می‌گیرد. در این شرایط، مغز تمایل دارد تصمیمی سریع بگیرد، حتی اگر بهترین نباشد. استرس شدید می‌تواند باعث نادیده گرفتن برخی گزینه‌ها یا تمرکز بیش از حد بر یک راه‌حل شود.

ب) خستگی و کاهش تمرکز

خستگی جسمی و ذهنی یکی از دشمنان تصمیم‌گیری دقیق است. خلبانانی که ساعت‌های طولانی پرواز کرده‌اند یا در پروازهای شبانه هستند، تمرکز و سرعت پردازش اطلاعاتشان کاهش می‌یابد. گاهی همین خستگی باعث می‌شود خلبان تصمیمی بگیرد که بعدها از نظر ایمنی بهترین نبوده است.

ج) تفاوت شخصیت‌ها و گرایش به ریسک

برخی خلبانان محافظه‌کار هستند و تمایل دارند زودتر به حالت ایمن برگردند (مثلاً بازگشت به فرودگاه(

برخی دیگر ریسک‌پذیرتر هستند و به مهارت خود اعتماد بیشتری دارند.

در نتیجه، در یک موقعیت مشابه — مثلاً نقص فنی جزئی — یکی ادامه می‌دهد، دیگری برمی‌گردد.

این تفاوت ناشی از ویژگی‌های شخصیتی و نحوه درک خطر است.

د) سوگیری‌های ذهنی (Cognitive Biases)

ذهن انسان تمایل دارد تصمیم‌گیری را ساده کند، اما همین باعث خطا می‌شود:

سوگیری تأیید: خلبان فقط اطلاعاتی را می‌بیند که فرضیه‌اش را تأیید می‌کند.

اعتماد بیش از حد (Overconfidence): ممکن است خلبان به توانایی خود بیش از حد اطمینان داشته باشد.

الگوگیری از تجربه قبلی: خلبان در موقعیت جدید ممکن است همان تصمیم موفق گذشته را تکرار کند، حتی اگر شرایط فرق داشته باشد.

این سوگیری‌ها می‌توانند باعث شوند دو خلبان در شرایط تقریباً یکسان تصمیم‌های متفاوت بگیرند.

هـ) ارتباط تیمی (CRM) و فشار اجتماعی

در پروازهای دوخلبانه، تصمیم نهایی معمولاً با هماهنگی بین کاپیتان و کمک‌خلبان گرفته می‌شود.

اگر کاپیتان شخصیت قوی‌تری داشته باشد یا از نظر تجربه بسیار برتر باشد، کمک‌خلبان ممکن است از ترس یا احترام، نظر خود را بیان نکند. در نتیجه تصمیم نهایی بیشتر تحت‌تأثیر شخصیت و رفتار کاپیتان قرار می‌گیرد.

به همین دلیل آموزش CRM (مدیریت منابع خدمه) برای ایجاد تعادل در تصمیم‌گیری بین خلبانان بسیار مهم است.

۲. قوانین و مقررات هوانوردی کشورها

عامل دوم در تفاوت تصمیم‌های خلبانان، چارچوب قانونی و مقرراتی است که هر کشور برای ایمنی پرواز تعیین می‌کند. خلبان موظف است در هر تصمیم، این قوانین را رعایت کند.

الف) استانداردهای بین‌المللی (ICAO)

سازمان بین‌المللی هوانوردی غیرنظامی (ICAO) در سطح جهانی دستورالعمل‌هایی برای ایمنی پرواز، تصمیم‌گیری انسانی، ساعات کاری، و واکنش در شرایط اضطراری صادر می‌کند.

اما اجرای دقیق این استانداردها بر عهده‌ی کشورهاست، و همین تفاوت در اجرا باعث می‌شود تصمیم خلبان‌ها در کشورهای مختلف فرق داشته باشد.

ب) قوانین هوانوردی آمریکا (FAA / FAR)

در ایالات متحده، اداره هوانوردی فدرال (FAA) مجموعه‌ای از مقررات به نام FAR (Federal Aviation Regulations) را اجرا می‌کند.

این مقررات دقیق و الزام‌آور هستند و تقریباً برای هر موقعیت ممکن دستورالعمل دارند.

نمونه‌هایی از قوانین FAA:

قانون کابین ساکت (Sterile Cockpit Rule): در ارتفاع زیر ۱۰٬۰۰۰ پا هیچ‌گونه گفت‌وگوی غیرضروری مجاز نیست. این قانون باعث می‌شود تمرکز خلبان حفظ شود.

محدودیت ساعات پرواز: خلبانان نمی‌توانند بیش از مقدار مشخصی در هفته یا ماه پرواز کنند تا از خستگی جلوگیری شود.

اولویت حفظ جان: در شرایط اضطراری، خلبان می‌تواند خارج از مقررات معمول عمل کند اگر هدفش حفظ جان سرنشینان باشد — اما باید پس از آن گزارش مفصل ارائه دهد.

در نتیجه، خلبان آمریکایی هنگام تصمیم‌گیری همواره مقررات FAA را در نظر دارد، حتی اگر احساس کند مسیر دیگری ممکن است سریع‌تر یا راحت‌تر باشد.

ج) قوانین هوانوردی ایران (سازمان هواپیمایی کشوری)

در ایران، سازمان هواپیمایی کشوری (CAO.IRAN) مسئول تدوین و اجرای مقررات پرواز است.

این سازمان قوانین خود را بر اساس توصیه‌های ICAO تنظیم کرده است، اما در برخی بخش‌ها با شرایط داخلی سازگار شده‌اند.

نمونه‌هایی از مقررات تأثیرگذار در تصمیم خلبان ایرانی:

گزارش‌دهی ایمنی: خلبان باید هر حادثه یا شرایط خطرناک را گزارش دهد.

صلاحیت پزشکی و آموزشی: خلبانان باید معاینات پزشکی منظم داشته باشند و در دوره‌های بازآموزی شرکت کنند.

محدودیت فضای هوایی: برخی مناطق کشور برای دلایل نظامی یا امنیتی ممنوعه هستند، و خلبان نمی‌تواند از آن‌ها عبور کند مگر با مجوز خاص.

الزام هماهنگی با ATC داخلی: حتی در شرایط اضطراری، خلبان موظف است هماهنگی لازم را با برج کنترل انجام دهد.

در نتیجه، ممکن است خلبان ایرانی در شرایطی خاص به خاطر محدودیت‌های قانونی یا امنیتی نتواند همان تصمیمی را بگیرد که خلبان آمریکایی در موقعیت مشابه می‌گیرد.

د) مقایسه‌ی FAA و سازمان هواپیمایی ایران

مورد ایالات متحده (FAA / FAR) ایران (سازمان هواپیمایی کشوری)

مقررات کاری جزئی، دقیق و الزام‌آور تطبیق‌یافته با ICAO و شرایط داخلی

خستگی و ساعات پرواز محدودیت سختگیرانه محدودیت‌ها وجود دارند اما نظارت ممکن است متغیر باشد

تصمیم اضطراری آزادی عمل بیشتر با گزارش بعدی نیاز به هماهنگی فوری با ATC

فضای هوایی آزادتر، به‌جز مناطق نظامی محدودیت‌های امنیتی بیشتر

استقلال خلبان در تصمیم‌گیری نسبتاً بالاتر وابسته به مجوز و هماهنگی با مراکز کنترل

بنابراین چارچوب قانونی می‌تواند به‌طور مستقیم مسیر تصمیم خلبان را محدود یا هدایت کند.

۳. مثال‌های واقعی و فرضی

۱. نقص فنی در ارتفاع بالا:

خلبان آمریکایی ممکن است تصمیم بگیرد به نزدیک‌ترین فرودگاه اضطراری برود، چون قانون FAA به او اختیار کامل در شرایط اضطراری داده است.

در مقابل، خلبان ایرانی باید ابتدا مجوز فرود در آن منطقه را از ATC بگیرد، حتی اگر تصمیمش درست باشد — همین تأخیر ممکن است مسیر تصمیم را تغییر دهد.

۲. عبور از مسیر پرخطر:

خلبان آمریکایی مجاز به پرواز بر فراز برخی مناطق خاورمیانه نیست (بر اساس مقررات FAA).

اما خلبان ایرانی می‌تواند از همان مسیر عبور کند چون تحت قوانین داخلی مجاز است.

در نتیجه، در یک شرایط جوی مشابه، دو خلبان تصمیم‌های کاملاً متفاوتی می‌گیرند.

۳. مقابله با طوفان:

دو خلبان با شرایط مشابه روبه‌رو می‌شوند؛ یکی خسته و مضطرب است و تصمیم می‌گیرد مسیر را کوتاه کند و از میان ابر عبور کند.

دیگری آرام‌تر و محتاط‌تر است و مسیر طولانی‌تر ولی امن‌تر را انتخاب می‌کند.

اینجا نقش احساسات و روان‌شناسی فردی پررنگ‌تر از قوانین است.

در دنیای هوانوردی، موفقیت یک خلبان نه تنها به مهارت‌های فنی و دانش تخصصی مرتبط است، بلکه به ویژگی‌های شخصیتی او نیز بستگی دارد.

خلبانان موفق باید ترکیبی از توانایی‌های روان‌شناختی، مهارت‌های ارتباطی، و ویژگی‌های اخلاقی را دارا باشند تا بتوانند در شرایط مختلف و تحت فشارهای شدید به خوبی عمل کنند.

نتیجه‌گیری

تصمیم‌های خلبان نتیجه‌ی ترکیبی از عوامل انسانی و مقررات قانونی است.

در شرایط استرس‌زا، احساسات، شخصیت و تجربه شخصی می‌توانند تصمیم را جهت دهند.

در عین حال، چارچوب قانونی کشورها ممکن است آزادی عمل خلبان را محدود یا تقویت کند.

به همین دلیل است که دو خلبان در موقعیتی مشابه ممکن است تصمیم‌هایی کاملاً متفاوت بگیرند — نه به خاطر اشتباه، بلکه به خاطر تفاوت در انسان بودن و قوانین حاکم بر پروازشان