کنوانسیون مونترال ۱۹۷۱ (در مورد سرکوب اعمال غیرقانونی علیه ایمنی هوانوردی غیرنظامی)

نویسنده : ماهان گلستان 

کنوانسیون مونترال ۱۹۷۱ (در مورد سرکوب اعمال غیرقانونی علیه ایمنی هوانوردی غیرنظامی(

مقدمه

قرن بیستم با پیشرفت چشمگیر فناوری هوانوردی همراه بود و پروازهای بین‌المللی بخش جدایی‌ناپذیر زندگی بشر شد. با این حال، در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ میلادی، جهان با تهدیدی جدی در زمینه امنیت هوانوردی مواجه گردید. هواپیماربایی و اعمال تروریستی علیه هواپیماها و فرودگاه‌ها در سراسر جهان افزایش یافت و جان هزاران مسافر بی‌گناه را به خطر انداخت. این اقدامات نه‌تنها امنیت خطوط هوایی را تهدید می‌کرد، بلکه اعتماد عمومی به پرواز و همکاری بین‌المللی در عرصه حمل‌ونقل هوایی را نیز متزلزل ساخت.

در واکنش به این بحران، سازمان بین‌المللی هوانوردی غیرنظامی (ICAO) و دولت‌های عضو سازمان ملل متحد در پی ایجاد چارچوبی حقوقی برای مقابله با این پدیده برآمدند. نتیجه این تلاش‌ها، تصویب کنوانسیون مونترال ۱۹۷۱ در شهر مونترال کانادا بود؛ معاهده‌ای که امروز یکی از مهم‌ترین اسناد بین‌المللی در زمینه‌ی امنیت هوانوردی به شمار می‌آید.

پیشینه تاریخی

پیش از تصویب کنوانسیون مونترال، دو معاهده‌ی مهم دیگر در حوزه‌ی هوانوردی تصویب شده بود. نخست، کنوانسیون توکیو ۱۹۶۳ که به جرایم و برخی اعمال ارتکابی در داخل هواپیما می‌پرداخت، اما قلمرو آن محدود بود. سپس، کنوانسیون لاهه ۱۹۷۰ به‌طور خاص برای مقابله با پدیده هواپیماربایی تدوین شد. با وجود این دو سند، افزایش انفجارها، تهدیدات بمب‌گذاری و حمله به تأسیسات فرودگاهی در اواخر دهه‌ی ۱۹۶۰ نشان داد که جامعه بین‌المللی به معاهده‌ای جامع‌تر نیاز دارد.

در همین راستا، در سپتامبر سال ۱۹۷۱، نمایندگان ۶۱ کشور در شهر مونترال گرد هم آمدند تا معاهده‌ای فراگیر تدوین کنند. نتیجه‌ی این نشست، سندی تحت عنوان «Convention for the Suppression of Unlawful Acts against the Safety of Civil Aviation» بود. این کنوانسیون در ۲۳ سپتامبر ۱۹۷۱ امضا و در ۲۶ ژانویه ۱۹۷۳ پس از تصویب کشورهای لازم، لازم‌الاجرا گردید.

اهداف و دامنه‌ی کاربرد کنوانسیون

کنوانسیون مونترال با هدف مقابله با تمامی اشکال اعمال غیرقانونی که ایمنی هوانوردی غیرنظامی را تهدید می‌کند، تدوین شد. اهداف اصلی آن عبارت‌اند از:

1. تعریف جرایم بین‌المللی جدید در حوزه‌ی هوانوردی، فراتر از صرف هواپیماربایی؛

2. تعیین تعهدات کشورها برای مجازات یا استرداد مرتکبان این جرایم؛

3. تقویت همکاری بین‌المللی میان کشورها در زمینه تبادل اطلاعات، تحقیقات، و پیگرد قضایی؛

4. ایجاد هماهنگی در قوانین داخلی کشورها به منظور اعمال مجازات‌های یکسان و جلوگیری از فرار مجرمان از عدالت.

بر خلاف کنوانسیون‌های پیشین که تنها به رفتار مجرمانه در داخل هواپیما می‌پرداختند، کنوانسیون مونترال دامنه‌ی وسیع‌تری دارد و حمله به فرودگاه‌ها، برج‌های مراقبت و سیستم‌های ناوبری هوایی را نیز شامل می‌شود.

محتوای اصلی و مفاد کنوانسیون

کنوانسیون مونترال شامل ۱۶ ماده است که در آن انواع اعمال مجرمانه، صلاحیت قضایی، اصول همکاری و استرداد، و مجازات‌ها مشخص شده‌اند.

۱. تعریف جرایم (ماده ۱(

ماده‌ی نخست به‌صورت دقیق اعمالی را که جرم بین‌المللی محسوب می‌شوند، تعریف می‌کند. از جمله:

انجام عمل خشونت‌آمیز علیه شخصی در داخل هواپیمای در حال پرواز که امنیت آن را تهدید کند؛

تخریب یا آسیب عمدی به هواپیما به نحوی که توانایی پرواز یا ایمنی آن مختل شود؛

قرار دادن وسیله یا ماده‌ی منفجره در هواپیما با قصد آسیب‌رسانی؛

حمله به تأسیسات فرودگاهی، سامانه‌های ناوبری یا کنترل هوایی؛

دادن اطلاعات نادرست که موجب خطر برای هواپیما گردد.

۲. مشارکت و تحریک (ماده ۲(

هر فردی که در انجام این اعمال همکاری، تحریک یا مشارکت کند نیز همانند عامل اصلی مسئول شناخته می‌شود.

۳. صلاحیت قضایی (ماده ۴)

هر کشور عضو باید در چهار حالت صلاحیت قضایی خود را اعمال کند:

1. جرم در قلمرو آن کشور ارتکاب یافته باشد؛

2. جرم علیه هواپیمای ثبت‌شده در آن کشور باشد؛

3. هواپیما در حال پرواز از یا به مقصد آن کشور باشد؛

4. مرتکب یا قربانی تابع آن کشور باشد.

این بندها برای جلوگیری از «منطقه‌ی بی‌قانونی» در جرایم هوایی طراحی شده‌اند.

۴. اصل محاکمه کن یا مسترد کن (ماده ۷(

یکی از اصول کلیدی کنوانسیون، قاعده‌ی aut dedere aut judicare است؛ به این معنا که اگر کشور محل اقامت مجرم او را به کشور دیگر مسترد نکند، موظف است خودش او را محاکمه نماید. بدین ترتیب هیچ جنایتکاری نمی‌تواند از تعقیب قانونی بگریزد.

۵. همکاری بین‌المللی (مواد ۸ تا ۱۶(

کشورها موظف‌اند در زمینه‌های استرداد، تبادل اطلاعات، کمک حقوقی متقابل و تحقیق مشترک با یکدیگر همکاری کنند. همچنین متعهد می‌شوند اقدامات لازم برای پیشگیری از این جرایم در فرودگاه‌ها و خطوط هوایی را به عمل آورند.

اهمیت و آثار کنوانسیون

کنوانسیون مونترال ۱۹۷۱ یکی از ستون‌های اصلی نظام حقوقی بین‌المللی در زمینه امنیت هوانوردی است. آثار آن را می‌توان در چند محور بررسی کرد:

الف) ارتقای امنیت پرواز

پس از اجرای کنوانسیون، تدابیر امنیتی در فرودگاه‌ها به‌طور چشمگیری افزایش یافت. بازرسی بدنی مسافران، کنترل بارها، نصب دستگاه‌های آشکارساز فلز و مواد منفجره، و آموزش نیروهای امنیتی به استانداردی جهانی تبدیل شد.

ب) جرم‌انگاری جهانی تروریسم هوایی

پیش از این، کشورها در تعریف و برخورد با تروریسم هوایی اختلاف داشتند. کنوانسیون مونترال با ارائه‌ی تعریفی واحد از جرایم علیه ایمنی هوانوردی، موجب وحدت رویه و هماهنگی در قوانین ملی کشورها گردید.

ج) تقویت همکاری‌های قضایی و اطلاعاتی

این کنوانسیون پایه‌گذار همکاری میان دولت‌ها در زمینه‌ی تعقیب مجرمان، تبادل شواهد، و جلوگیری از پناه‌دادن به تروریست‌ها شد. اصل استرداد و تعهد به محاکمه نقش اساسی در کاهش هواپیماربایی‌ها داشت.

د) تأثیر بر اسناد بعدی

موفقیت کنوانسیون مونترال الهام‌بخش اسناد بعدی شد، از جمله:

پروتکل مونترال ۱۹۸۸ برای سرکوب اعمال غیرقانونی در فرودگاه‌ها؛

کنوانسیون پکن ۲۰۱۰ که با تهدیدات نوین همچون حملات سایبری، استفاده از سلاح‌های بیولوژیکی و مواد شیمیایی در هوانوردی مقابله می‌کند.

این اسناد مکمل کنوانسیون ۱۹۷۱ محسوب می‌شوند و نشان‌دهنده‌ی پویایی حقوق بین‌الملل در برابر تهدیدات جدید هستند.

اعضا و نظارت بر اجرا

تاکنون بیش از ۱۸۵ کشور به کنوانسیون مونترال پیوسته‌اند که شامل اکثر کشورهای عضو سازمان ملل است. نظارت بر اجرای آن بر عهده‌ی سازمان بین‌المللی هوانوردی غیرنظامی (ICAO) قرار دارد.

هر دولت عضو موظف است مفاد کنوانسیون را در قوانین داخلی خود وارد کند و مجازات‌های کیفری مناسبی برای اعمال مذکور تعیین نماید. به‌علاوه، کشورها باید گزارش اجرای این مقررات را به ICAO ارائه دهند تا هماهنگی جهانی حفظ شود.

چالش‌های معاصر

اگرچه کنوانسیون مونترال در دهه ۱۹۷۰ نقشی مؤثر در کاهش هواپیماربایی‌ها داشت، اما در عصر جدید با چالش‌های تازه‌ای روبه‌روست:

1. ظهور فناوری‌های نوین مانند پهپادها (Drones) که ممکن است برای حملات تروریستی استفاده شوند؛

2. حملات سایبری به سامانه‌های کنترل پرواز و ناوبری؛

3. اختلاف در اجرای قوانین داخلی کشورها که گاه مانع استرداد مجرمان می‌شود؛

4. تحولات سیاسی جهانی که همکاری بین‌المللی را در برخی مناطق دشوار کرده است.

با این حال، روح حاکم بر کنوانسیون، یعنی همکاری جهانی برای حفظ امنیتغ هوانوردی، همچنان راهنمای جامعه بین‌المللی است.

یکی از این ماده ها ماده 7– اصل “محاکمه کن یا مسترد کن” (Aut Dedere Aut Judicare):

اگر کشور محل اقامت مجرم او را به کشور دیگر تحویل ندهد، باید خودش محاکمه‌اش کند.

نتیجه‌گیری

کنوانسیون مونترال ۱۹۷۱ را می‌توان نقطه‌ی عطفی در تاریخ حقوق بین‌الملل هوانوردی دانست. این سند با گسترش دامنه‌ی جرایم قابل پیگرد، ایجاد هماهنگی میان کشورها و الزام دولت‌ها به محاکمه یا استرداد مجرمان، توانست تا حد زیادی پدیده‌ی خطرناک هواپیماربایی و اقدامات خرابکارانه علیه هوانوردی را مهار کند.

اکنون که بیش از نیم قرن از تصویب آن گذشته است، همچنان اصول اساسی کنوانسیون – یعنی همکاری، پیشگیری و مجازات – برای تضمین امنیت آسمان‌ها حیاتی هستند. جهان امروز، با تهدیدات پیچیده‌تر و فناوری‌های پیشرفته‌تر، نیازمند بازنگری و تقویت اجرای مفاد این کنوانسیون است تا آرمان آن یعنی «پرواز ایمن برای همه ملت‌ها» همچنان پابرجا بماند.